‘Níl Manainn saor ó locht i scéal an chiníochais’
San alt dátheangach seo, pléann ár gcolúnaí Gaelg, Isla Callister, stair agus oidhreacht a hoileán ó thaobh na sclábhaíochta de, agus a bhfuil roimh mhuintir an oileáin amach anseo sa troid in aghaidh an chiníochais. Foilsítear colúin Isla anseo i Manainnis agus i nGaeilge (Gaeilge thíos).
Lurg yn dunverys meechairagh jeh George Floyd ec laueyn meoiryn shee ayns Minneapolis, hie ymmodee çhionraa er cummal er feie ny cruinney. Ren yn çhaghteraght Black Lives Matter skeaylley dy tappee, yllagh er peiagh erbee va noi kynneeaghys as yn ymmyd jeh niart raghtal liorish meioryn shee dy hassoo seose.
Er yn 9oo laa Mean Souree, haink yn çhaghteraght Black Lives Matter gys Mannin as ren erksyn 1500 dy leih co-hooill dy yannoo obbal er kynneeaghys ayns Mannin. Myr ayrn jeh çhionraa sheeoil, loayr Manninee er ard, cur feanish er ny taghyrtyn lesh kynneeaghys oc, fockley magh dy baghtal dy vel eh bio er yn ellan ain.
Fy-yerrey, ta reayrtyn as skeealyn atçhimagh jeh raghlid meoiryn shee Americaanagh as Sostynagh er ghoostey coloayrtys mychione ymmoddee aghtyn ta kynneeaghys loauaghey ny mast’ain. Ga dy vel yn troddan Black Lives Matter er ve caggey son shoh rish roud, dob shin dy chlashtyn as daill shin dy chooney.
Ren yn raaipey neose jeh’n jalloo grainnit jeh Edward Colston ayns Bristol shiaghtin er dy henney cur aahoshiaght er arganys mychione sleabaght as coloinaghys goaldagh. Nish, ta possanyn jannoo aghin dy chur er bun edjaghys ayns scoillyn dy chur eab er obbraghey noi kynneeaghys. N’irrin eh nagh nee ynrican feysht Americaanagh na Sostynagh t’ayn. She feysht Manninagh t’ayn neesht as nish shegin dooin shassoo eddin ry eddin rish nyn shennaghys dorraghey hene.
‘Sy hoghtoo as nuyoo lhing jeig, ghow Mannin ayrn ayns y chochionneeaght sleabey er ymmodee aghtyn. Goaill stiagh sleih ooasle gys lught ny hobbyr, chloie Manninee paart myr marçhannyn, ayrniaghyn as marrinee as va plandalyn fo paart-hellooderys as reir Manninee ayns ny hAmericaghyn.
Cha row lhongyn sleabey leeideilit as obbrit liorish deiney Manninagh ynrican, haink ad gys yn ellan voish Laaphoyll dy ghellal ayns cooid neugheyr dy choonrey son sleabyn ayns yn Affrick Heear. Ec y traa v’ayn, cha deek ny marchanyn Manninagh ny keeshyn chustym goaldagh, jannoo ny costys roie oc ny sloo deyr. Myr eirtys, chossyn ymmodee Manninee sym geiltagh d’argid as gyn dooyt, va speeideilys yn ellan ec y traa kyndagh ayns paart rish y chochionneeaght sleabey.
Choud’s ta’n chochionneeaght sleabey ny ayrn jeh shennaghys neareydagh Vannin, s’feer dy ren sluight sleab goll er dy chummey yn ellan t’ayn jiu neesht. She shoh ayrn elley jeh nyn shennaghys ta tannaghtyn follit foast.
Ruggit ayns Laaphoyll ayns 1815, va James Brown ny oe jeh sleab. Haink eh gys Mannin ayns 1846 ayns mean y visheydys clouderaght as hug eh er bun y phabyr naight ‘Emshir Vannin’. Ren eh ymmyd jeh’n phabyr dy chaggey son reihys yn Chiare as Feed dy ve jeant er aght deynlagh as er son shoh, ren ad cassid er Brown, gra dy row eh lunagh. Dob Brown dy chur leshtal huc as myr eirtys, hug ad 6 mee ayns pryssoon da.
Ga dy row eh ayns pryssoon, dreill Brown screeu artyn mychione seyrsnys pabyryn naight as deynlaght. Agh lurg aghin liorish e vac, v’eh feddynit dy row James Brown er ny chur ayns prysoon er aght neuleighoil as hooar eh seyrsnys 6 shiaghteeyn ny lurg. Tammylt giare ny yei, hug Brown y leigh er y Chiare as Feed, as chossyn eh £519 ayns cooilleeney leagh-assee, mysh £65,000 ny laaghyn t’ayn jiu.
Ny sloo na daa vlein ny yei, haink yn Chiare as Feed dy ve ny coyrle slattyssagh reihit. Gyn ourys, t’eh lesh bwooise da Brown dy row caghlaaghyn politikagh cooilleenit.
Nish ta’n traa er jeet dy ynsagh shennaghys firrinagh yn ellan. Lhisagh shoh goll er ynsaghey ayns ny scoillyn mygeayrt yn ellan dy chur toshiaght er coloartys mychione kynneeaghys as anchorrymid ayns Mannin. Ny sodjey, shegin dooin cummal seose sleih myr James Brown ayns skeeal Vannin myrgeddin.
S’feer nagh row Mannin neuchyndagh ayns yn cochionneeaght sleabey as s’feer nagh vel Mannin neuchyndagh ayns y chaggey noi kynneeaghys jiu. She tostid raghlid, as shegin dooin gobbraghey dy ve noi kynneeaghys er dagh aght fodmayd.
I ndiaidh do phóilíní Mheiriceá George Floyd a dhúnmharú go héagórach in Minneapolis, bhí go leor agóidí ar siúl ar fud an domhain. Leathadh an teachtaireacht ‘Black Lives Matter’ go tapa, iarradh ar dhuine ar bith a bhí in aghaidh an chiníochais agus foréigean na bpóilíní an fód a sheasamh.
Ar an 9 Meitheamh, tháinig gluaiseacht Black Lives Matter go Manainn agus ghlac os cionn 1,500 duine páirt i mórshiúl in aghaidh an chiníochais i Manainn. Mar chuid den agóid shíochánta, labhair Manannaigh os ard, ag tabhairt fianaise den chiníochas a d’fhulaing siad féin, agus ag fógairt go soiléir go bhfuil an ciníochas beo ar ár n-oileán.
Faoi dheireadh, tá na híomhánna agus na scéalta uafásach de bhrúidiúlacht na bpóilíní Meiriceánach agus Sasanach tá éis comhrá a thosú faoin iliomad bealaí atá an ciníochas lofa inár measc. Cé go bhfuil an feachtas Black Lives Matter tar éis a bheith ag troid faoi seo le rófhada, dhiúltaigh muid cloisteáil agus theip orainn cuidiú.
Nuair a tarraingíodh anuas an dealbh de Edward Colston in Bristol ag tús na míosa, cuireadh tús athuair leis an aighneas faoin sclábhaíocht agus Coilíneachas na Breataine. Anois, tá grúpaí ag déanamh achainí le hoideachas a chur ar fáil i scoileanna in iarracht oibriú in aghaidh an chiníochais. Is í an fhírinne í nach ceist Mheiriceánach ná Shasanach amháin atá inti. Is ceist Mhanannach atá inti freisin agus anois is éigean dúinn aghaidh a thabhairt ar ár stair dhorcha féin.
San 18ú agus 19ú hAois, bhí baint ag Manainn sa trádáil sclábhaithe ar iliomad bealaí. Chuaigh daoine uaisle agus an lucht oibre leis an obair, ghlac Manannaigh páirt mar cheannaithe, scairshealbhóirí agus mairnéalaigh agus bhí plandálacha faoi pháirt-úinéireacht agus faoi riar ag Manannaigh i gCríocha Mheiriceá.
Níorbh iad na Manannaigh amháin a lódáladh agus a d’oibríodh na longa sclábhaíochta, thángthas chuig an oileán ó Liverpool le hearraí a mhalartú le haghaidh sclábhaithe ón Afraic Thiar. Ní íocadh na ceannaithe Manannacha cánacha custaim na Breataine, rud a d’fhág na costais a bhí orthu i bhfad níos saoire. Mar thoradh air sin, fuair go leor Manannach suim mhór airgid agus gan dabht, d’eascair rath an oileáin ag an am as an bpáirt chiontach a bhí againn sa trádáil sclábhaithe.
Cé go bhfuil an trádáil sclábhaíochta ina cuid de stair náireach Mhanann, is fíor gur imir sliocht na sclábhaithe tionchar ar shaol an oileáin sa lá atá inniu ann. Is cuid eile dár stair í seo atá faoi cheilt go fóill.
Ba in Liverpool in 1815 a rugadh James Brown, duine de shliocht sclábhaithe. Tháinig sé go Manainn in 1846 nuair a bhí borradh faoin gclódóireacht i Manainn [Yn Bisheydys Clouderaght] agus bhunaigh sé an nuachtán Emshir Vannin [The Isle of Man Times]. D’úsáid sé an nuachtán mar uirlis san fheachtas toghchán ‘an Cheathrair agus Fiche’ [parlaimint Mhanann] a dhéanamh daonlathach, agus mar gheall ar an bhfeachtas sin, cúisíodh as clúmhilleadh é. Dhiúltaigh Brown leithscéal a ghabháil agus cuireadh príosúnacht sé mhí air.
Cé gur i bpríosún a bhí sé, choinnigh Brown air ag scríobh alt faoi shaoirse an phreasa agus faoin daonlathas. Ach i ndiaidh dá mac achomharc a dhéanamh, fuarthas gur cuireadh príosúnacht ar James Brown go mídhleathach agus scaoileadh saor é sé seachtaine ina dhiaidh. Tamall gearr ina dhiaidh sin, chuir Brown an dlí ar pharlaimint Mhanann, agus bronnadh £519 air, thart ar £65,000 in airgead an lae inniu.
Níos lú ná dhá bhliain ina dhiaidh sin, rinneadh parlaimint dhaonlathach thofa den Cheathrar agus Fiche. Gan amhras, is a bhuí le Brown gur cuireadh na hathruithe polaitíochta sin i gcrích.
Is mithid anois fíorstair an oileáin a mhúineadh. Ba chóir í a mhúineadh i scoileanna timpeall an oileáin le tús a chur le comhrá faoin gciníochas agus an neamhionannas i Manainn. Níos mó ná sin, is éigean dúinn ainmneacha daoine ar nós James Brown a choinneáil in airde is scéal Mhanann freisin.
Is fíor nach raibh Manainn gan locht i scéal na trádála sclábhaithe, agus is fíor nach bhfuil Manainn gan locht sa troid in aghaidh an chiníochais inniu. Is brúidiúlacht é an tost, agus is éigean dúinn a bheith in aghaidh an chiníochais ar gach bealach is féidir linn.
