Ná bac le ‘H*alloween’ – Hop-tu-Naa atá ann!
Jarrood ‘H*lloween’ as ‘Pumkinyn’ er yn chied laa jeig as feed. Shione da Manninee dy vel ennym elley currit er yn laa shoh, lesh tradishoonyn er lheh as anchasley. She ‘Hop-tu- Naa’ t’ayn, as she yn cliaghtey Manninagh shinney t’ayn nagh ren rieau scuirr.
Dy tradishoonagh, va Hop-tu-Naa, ny ‘Oie Houney’ (Oíche Shamhna), cowraghey yn çhenn vlein noa Celtiagh as toshiaght yn yeuree. T’eh foast bio as lajer ayns Mannin, agh ta ny tradishoonyn er chaghlaa harrish ny bleeantyn as s’feer nagh nee Hop-tu-Naa yn red cheddin as v’ee.
Ayns ny shenn laghyn, cha nee ynrican traa dy yannoo ard-eailley jeh cur stiagh sauçhey yn ‘ouyr v’ayn, va’n traa scanshoil neesht son faaishnagh. V’eh er ny chredjal dy row yn scarrey eddyr yn theihll shoh as yn theihll ‘elley’ ny s’theinney ec yn traa shoh, as myr eirtys, va cooid dy chliaghtaghyn faasechredjuagh ayn.
Va ‘soddag valloo’ (sorçh dy verreen çhiu) ec vean chliaghtey er lheh er Oie Houney. Beign da ooilley ny mraane aegey gaarlaghey as fuinney yn soddag ry-cheilley as t’eh symoil nagh row peiagh erbee lowit gra un ’ockle. Hug yn cliaghtey shoh yn ennym ‘balloo’ er. Rere ny skeealyn, va’n soddag jeant lesh sooie, bleayst ooh as v’eh ro-saillit – cha nee berreen vlasstal va shoh. Hie ee er fuinney er yn ghreesagh ny er yn losht as ny lurg, v’eh rheynnit eddyr ny mraane. Eisht, va feme oc shooyl er nyn dreeym gys nyn lhiabbeeyn foast ayns tostid. Smooinnee ad dy vaikagh ad caslys jeh nyn ghraihderyn ry- heet ayns ashlish.
Va faaishnaghyn graih scanshoil ayns ny laghyn shen, as ta ymmoddee tradishoonyn elley bentyn rish. Choud’s ta mee bwooisal dy vel shin er haghney ny h-aghtyn shenn shoh as ta ny smoo da bioys vraane jiu na quoi-erbee ta’d poosey rish, ta ny cliaghtaghyn foast aitt dy liooar.
Va napinyn, ny ‘moots’ ‘sy Vaarle, cowreydagh ec Hop-tu-Naa neesht, as er yn oie hene, hie paitçhyn mygeayrt jannoo mummeraght as draneyn. Woaill ad ny dorrysyn lesh stumpey napin as ren ad aggyrt son arran, praaseyn as skeddan. Kyndagh rish shoh, va’n ennym ‘oie bwoaill yn dorrys’ currit er Oie Houney rish tammylt.
Ny laghyn t’ayn jiu, ta nappinyn tannaghtyn ec cree Hop-tu-Naa as ta ymmoddee paitçhyn ayns coamrey scaanagh foast goll mygeayrt ny thieyn lesh nappinyn grainnit. Agh nish, t’ad goaill arrane as jannoo draneyn jerkal rish miljanyn as shocklaid.
Choud’s ta shoh jannoo dullyr yn linney eddyr tradishoonyn Hop-tu-Naa as H*lloween, cha nel ad cochianglt. Cha lhoys da peiagh erbee gra ‘trick or treat’ as ta ny h-arraneyn as draneyn er lheh ta kiaullit magh liorish ymmodee paitçhyn er Oie Houney er ve nyn ayrn jeh nyn tradishoon rish tammylt foddey.
Ta cummaghyn ancasley jeh ny h-arraneyn as draneyn tradishoonagh Hop-tu-Naa foast ry-chlashtyn mygeayrt yn ellan, ayns Gaelg as Baarle myrgeddin as ta daunse tradishoonagh dy gholl mâroo neesht. Shoh feanish jeh liurid as lajerys yn ’eailley Hop tu Naa, as gyn dooyt ta’d nyn ayrn jeh shennaghys yn ellan.
Ta ymmoddee bentyn rish ‘Jinny yn Buitçh’, ard-phersoon t’er ve cochianglt rish yn ’eailley rish traa foddey. Va ‘Jinny’ ny ben firrinagh enmyssit Joney Lowney as hie ee fo cooish leigh ayns 1715 as 1716 son buitçheraght. Ren ee shaghney baase as hug ad ayns
pryssoon ee. T’adyr gra dy vel yn feanish va ymmydit ny noi ry-gheddyn ayns ymmoddee cochiaull jeh ny h-arraneyn as draneyn ta foast ayn jiu.
“Jinny the Witch went over the house, to get the stick to lather the mouse Hop-tu-Naa, my mother’s gone away, and she won’t be back until the morning.”
Choud’s ta Hop-tu-Naa er chaghlaa harrish ny bleeantyn, foast t’ee ny traa dy heet ry- cheilley dy yannoo aittys as ardeailley. Agh, gyn dooyt, t’ee ny smoo na shoh. T’eh scanshoil dy reayll ny cliaghtaghyn shenn bio as mâroo shennaghys as cultoor er lheh yn ellan.
Dy voddey beayn napinyn, as ny jarrood, she Hop-tu-Naa t’ayn!
Soddag Valloo: Cliaghtey Manninagh son Oie Houney from Culture Vannin on Vimeo.
Ná bac le ‘H*alloween’ agus ‘Puimcín’ ar an aonú lá déag is fiche. Tá a fhios ag na Manannaigh go dtugtar ainm eile ar an lá sin, a bhaineann le traidisiún ar leith agus atá difriúil. Is é ‘Hop-tu-Naa’ atá ann, agus is é an nós Manannach is sine atá ann nár stopadh riamh.
Go traidisiúnta, bhí Hop-tu-Naa, nó ‘Oie Houney’ (Oíche Shamhna), ina cheiliúradh ar an tseanbhliain Cheilteach agus ar thús an gheimhridh. Tá sé fós beo agus láidir i Manainn, ach tá na traidisiúin tar éis athrú i gcaitheamh na mblianta agus is fíor nach mar a chéile Hop-tu-Naa an ama atá caite agus féile an lae inniu.
Sna seanlaethanta, ní hamháin gur tráth le ceiliúradh a dhéanamh ar thabhairt isteach sábháilte an fhómhair a bhí ann, ach bhí sé tábhachtach freisin don fháistine. Chreidtí go raibh an deighilt idir an saol seo agus an saol ‘eile’ níos tanaí ag an tráth seo, agus mar a bheifí ag súil leis, bhí roinnt piseog ann.
Bhí ‘cáca balbh’ (cineál cáca tiubh) ag croí an cheiliúrtha ar leith ar Oíche Shamhna. B’éigean do gach bean óg an cáca a ullmhú agus a fhuineadh, agus tá sé spéisiúil nach raibh cead ag duine ar bith focal a rá. An cleachtadh seo a thug an t-ainm ‘balbh’ air. De réir na scéalta, dhéantaí an cáca le súiche, blaosc uibhe agus bhí sé an-ghoirt — ní cáca blasta a bhí ann. D’fhuintí ar an ngríosach é nó ar an losht [losaid — leac bácála, agus ina dhiaidh sin roinntí idir na mná é. Shílidís go bhfeicfidís íomhá aislingeach dá leannán a bheadh le teacht ann.
Bhí tairngreachtaí grá tábhachtach sna laethanta sin, agus tá mórán traidisiún eile ag baint leo. Cé go bhfuil mé buíoch go seachnaíonn muid na seanchórais sin agus go bhfuil rogha níos fearr ag mná inniu maidir le cé a phósfaidh siad, tá na cleachtais fós greannmhar go leor.
Ba chomhartha de Hop-tu-Naa iad na tornapaí , nó ‘moots’ sa Bhéarla, freisin, agus ar an oíche féin, théadh páistí timpeall ag cleamaireacht agus ag aithris dánta. Bhuaileadh siad na doirse le bun tornapa agus d’éilídís arán, prátaí agus scadáin. Mar gheall air seo, thugtaí ‘Oíche Bhuail an Doras’ ar Oíche Shamhna ar feadh tamaill.
Sa lá atá inniu ann, tá tornapaí fós ag croí Hop-tu-Naa agus bíonn mórán páistí in éadaí taibhsiúla fós ag dul timpeall na dtithe le tornapaí greanta. Ach anois, is ag gabháil fhoinn agus ag aithris dánta a bhíonn siad agus iad ag súil le milseáin agus seacláid.
Cé go bhfuil an líne idir traidisiún Hop-tu-Naa agus H*alloween doiléir, níl ceangal eatarthu. Ní leomhfadh duine ar bith ‘trick or treat’ a rá agus tá na amhráin agus na dánta ar leith a chanann go leor páistí ar Oíche Shamhna tar is a bheith ina gcuid den traidisiún le tamall fada.
Tá leaganacha difriúla d’amhráin agus na dánta traidisiúnta Hop-tu-Naa fós le cloisteáil timpeall an oileáin, i nGaelg agus i mBéarla chomh maith, agus tá damhsa traidisiúnta le dul in éineacht leo freisin. Is fianaise iad seo d’fhad agus de láidreacht na féile Hop-tu-Naa, agus gan dabht tá siad ina gcuid de stair an oileáin.
Tá baint mhór ag ‘Jinny yn Buitçh’ (an Chailleach Jinny) le Hop-tu-Naa, is í príomhphearsa na féile le fada an lá. Fíorbhean a bhí i ‘Jinny’, Joney Lowney ab ainm di, agus cuireadh an dlí uirthi in 1715 agus 1716 mar gheall ar an asarlaíocht. Sheachain sí an bás agus cuireadh i bpríosún í. Tá an fhianaise a úsáideadh ina haghaidh le fáil in iliomad curfánna sna hamhráin agus dánta atá fós ann inniu.
“Jinny the Witch went over the house, to get the stick to lather the mouse Hop-tu-Naa, my mother’s gone away, and she won’t be back until the morning.”
Cé go bhfuil athrú tagtha ar Hop-tu-Naa i gcaitheamh na mblianta, is am é fós le teacht le chéile agus ceiliúradh agus greann a dhéanamh. Ach, gan dabht, tá níos mó ná sin i gceist. Tá sé tábhachtach na seanchleachtaí a choinneáil beo agus, in éineacht leo, stair agus cultúr ar leith an oileáin.
Dy voddey beayn napinyn, as ny jarrood, she Hop-tu-Naa t’ayn!
