‘Is mithid finscéalta na mban a insint ar bhealach feimineach’
San alt dátheangach seo pléann ár gcolúnaí Gaelg, Isla Callister, an chaoi a léirítear na mná i bhfinscéalta Gaelacha a hoileáin dúchais, Manainn. Foilsítear colúin Isla i Manainnis agus i nGaeilge ar NÓS (Gaeilge thíos).
S’licklee dy nhione diu yn skeeal mychione Mannanan mac lir, kied reilleyder Vannin. S’licklee dy nhione diu yn ennym Finn MacCooill, as yn aght haink Mannin dy ve lurg cheau eh laue dy halloo Yernagh ec yn ‘oawr. Nhione diu yn fynoderee? Yn buggane? Ta ny fir shoh, voish far-skeeallyn Manninagh, er jeet dy ve nyn gowraghyn jeh niart as pooar, as son y chooid smoo, t’ad shoh ny fir ta shin foast loayrt my-nyn-gione as cooinaghtyn jiu. Agh, cre mychione ny mraane?
Son shickyrys, ny s’diuney t’ou goll ayns ny far-skeeallyn Manninagh, ta skeeallyn jeh mraane niartal as pooaral ry-gheddin. Agh, ta skeeal ochene dy insh.
Va Tehi Tegi ny vuitçh er yn ellan keeadyn dy vleeantyn er dy henney as hie eh er ny ghra nagh row aalid rieau ry-akin gollrish yn aalid eck. Chruinn ny deiney mooee as yarrood ad mychione dagh nhee elley. Haink nyn dhieyn dy ve tholtanagh, nyn h-uhllin dy ve follym as hooar ny beiyn oc baase.
Un laa, ren Tehi Tegi stiurey ad gys awin va jeeaghyn, kyndagh rish yn obbeeys eck, aaghowin. Hie ee harrish yn awin gyn doilleid, agh tra haink ny deiney stiagh ny yei, dirree yn awin dy raghtal as va bunnys dagh fer jeu baiht. Haink ny deiney va er mayrn gys nyn geeall, as hug ad sthoo jee.
Ta un vershoon jeh far-skeeall Tehi Tegi gra dy ren ee caghlaa gys craitnag ny drean, roish detyll ee ersooyl. T’eh smooinit dy row shoh yn aght ghow yn tradishoon ‘Shelg yn Drean’ er Laa’l Steoin toshiaght as dy nee tradishoon bentyn rish cooilleenys v’ayn. Ta vershoon elley loayrt mychione yn aght ren ee caggey noi Mannanan mac lir, roish chaill ee as v’ee eebrit.
She ‘Teeval’, ben-phrinse ny marrey, ennym elley ta ry-gheddin ayns ny far-skeeallyn Manninagh. V’ee ny ben varrey ennymoil son e aalid, lesh folt airh ‘gollrish conney my vlaa’ as meillyn ‘cho jiarg as corryl’.
Choud’s v’ee ny chadley er y traie un laa, haink dooiney enmyssit Conchubar urree. Va Conchubar ny dooiney ayns cooyrt Ree Nerin, currit gys Mannin liorish Druaight ny Clogher son cliwe, scape as shleiy jeant liorish Culain, gaaue ny jeeaghyn, dy chosney Reeriaght Ullee.
Smooinee eh dy row ee yn ven s’aaley honnick eh rieau as hug eh Teeval fo chiangley son nagh row eh geearree ish d’aagail eh. Tra ghooisht Teeval, dyllee ee magh son seyrsnys, agh dob Conchubar cooney lhee. Lurg jee pleadeil rish tammylt, dooyrt ee dy beagh ee feayslit, verragh ee gioot da, as ny yei shen, ren Conchubar cordail.
Tra v’ee seyr, dooyrt ee rish dy gholl gys Culain as dy insh da dy chur jalloo jee as e ennym er yn scape. My vees eh ayns caggey, v’eh ersyn jeeaghyn er yn jalloo j’eeish er y scape as gyllagh magh yn ennym eck. Kyndagh rish pooar Teeval, verragh shoh niart ny noidyn echey huggey. S’feer va dy chooilley red dooyrt Teeval, as erash ayns Nerin, haink Conchubar dy ve ennymoil son e phooar. Fy-errey, haink eh dy ve Ree Ullee.
Gyn dooyt, va ny mraane shoh nyn gowraghyn feminagh jeh pooar as niart, agh, t’eh scanshoil dy hoiggal dy vel yn skeaal oc er ve inshit trooid y tooil-firrynagh. Fo’n tooil- firrynagh, tadyr jeeaghyn er mraane as yn theihll trooid sooillag firryn as hetracheintyssagh ta fakin mraane myr reddyn commyssagh.
Shoh yn oyr ta mraane ayns far-skeeallyn dy mennick soilshit magh dy ve mraane violagh; nyn ynrican phooar ayns nyn aalid. Shoh yn oyr t’ad dy mennick kerrit son nyn niart, gollrish Tehi-Tegi, ny yn oyr nagh vel ad agh cooneydee ayns skeeallyn gloyroil gheiney, gollrish Teeval.
Ta far-skeeallyn ny ayrn feeuoil jeh shennaghys as cultoor yn ellan, as t’eh scanshoil dy yannoo ard-eailley jeu as coointaghtyn ad. Agh, ec y traa cheddin, ta feme ain cur magh çhaghteraght anchasley, çhaghteraght nagh vel jannoo shirveish da’n tooill-firrinagh.
Ta neenyn as mraane ny smoo na’n ‘aalid’ oc, as t’ad pooaral as niartal er ymmodee aghtyn. T’eh traa dy insh ny skeeallyn oc er aght noa ta soilshaghey ad magh dy kiart, myr ny sambylyn feminagh v’ad.
Is dóigh go bhfuil scéal Mhanannáin mhic Lir ar eolas agat, chéad-rí Mhanann. Is dóigh go bhfuil ainm Fhinn mhic Cumhaill ar eolas agat, agus an chaoi ar tháinig ann do Mhanainn nuair a chaith sé fód talún Éireannaí leis an bhfathach. An eol duit an Fynoderee? An Buggane? Tá na neacha seo ó fhinscéalta Mhanann tar éis a bheith ina gcomharthaí nirt agus cumhachta, agus den chuid is mó is iad seo na neacha a mbíonn muid ag labhairt fúthu agus a chomóradh inniu – ach céard faoi na mná?
Ar ndóigh, dá dhoimhne is a théann tú isteach i bhfinscéalta Mhanann is ea is mó scéalta faoi mhná láidre cumhachtacha atá ar fáil. Ach tá a scéal féin le hinsint acu.
Bhí Tehi Tegi ina cailleach san oileán na céadta blianta ó shin agus deirtí nach raibh áilleacht dá leithéid riamh ann. Chruinníodh na fir ina timpeall agus dhearmadadh siad gach rud eile. Ligeadh a dteach chun raice, fágadh a ngarraithe folamh, agus fuair a mbeithígh bás.
Threoraigh Tehi Tegi iad go habhainn, lá, abhainn a raibh cuma éadomhain uirthi mar gheall ar a draíocht. Chuaigh sí thar an abhainn gan dua, ach nuair a tháinig na fir ina diaidh, d’éirigh an abhainn garbh agus bádh beagnach gach duine acu. Rug na daoine a tháinig slán ar a gcéill agus chuaigh sa tóir uirthi.
Insítear i leagan amháin d’fhinscéal Tehi Tegi gur iompaigh sí ina hiatlóg nó ina dreoilín agus d’eitil sí léi uathu. Meastar gur as seo a tháinig an nós ‘Seilg and Dreoilín’ ar Lá Fhéile Stiofáin, agus gur traidisiún a bhain le gaisce a bhí ann. Tá leagan eile den scéal ann ina n-insítear faoin gcaoi ar chuir sí cogadh ar Mhanannán mac Lir, sular chaill sí agus díbríodh í.
Is í Teeval banphrionsa na mara, ainm eile atá ar fáil i bhfinscéalta Mhanann. Bhí sí ina maighdean mhara cháiliúil mar gheall ar a háilleacht, agus folt órga uirthi ‘cosúil le haiteann faoi bhláth’ agus beola ‘chomh dearg le coiréal’.
Agus í ina codladh ar an trá lá, tháinig fear darbh ainm Conchubhar uirthi. Bhí Conchubhar ar dhuine de na fir i gcúirt Rí Éireann a thug Draoi an Clogher go Manainn le claíomh, sciath agus sleá a rinne an gabha Culann le Ríocht Uladh a ghabháil.
Shíl sé gurbh í an bhean ab áille a chonaic sé riamh agus cheangal sé Teeval toisc nach raibh sé ag iarraidh go bhfágfadh sí é. Nuair a dhúisigh Teeval, scairt sí amach ar son a saoirse ach dhiúltaigh Conchubhar í a fhuascailt. I ndiaidh di impí air tamall, dúirt sí go dtabharfadh sí bronntanas dó dá scaoilfeadh sé í, agus ghéill Conchubhar.
Nuair a bhí sí saor, dúirt sí leis dul chuig Culann agus insint dó íomhá di agus a hainm a chur ar an sciath. Nuair a bheadh sé i gcogadh, bheadh air breathnú ar an íomhá di ar an sciath agus a hainm a bhéicíl. Thabharfadh cumhacht Teeval neart a naimhde chuige. B’fhíor gach uile rud a dúirt Teeval, agus nuair a d’fhill sé ar Éirinn, thuill cumhacht Chonchubhair cáil dó, agus faoi dheireadh bhí sé ina Rí ar Ultaibh.
Gan dabht, bhí na mná seo ina siombailí feimineacha den chumhacht agus den neart, ach is tábhachtach a thuiscint go n-insítear a gcuid scéalta trí shúil na bhfear. Faoi shúil na bhfear, breathnaítear ar mhná agus ar an domhan trí lionsa fireann agus heitrighnéasach, agus feictear na mná mar áilleagáin drúise.
Seo an fáth a gcuirtear na mná in iúl sna finscéalta mar mná mealltacha cumhachtacha áille. Seo an fáth a gcuirtear faoi smacht go minic iad, cosúil le Tehi Tegi, nó an fáth nach mbíonn iontu ach áilleagán a thugann cúnamh i scéal glórmhar duine eile, cosúil le Teeval
Tá na finscéalta ina gcuid luachmhar de stair agus cultúr an oileáin, agus tá sé tábhachtach iad a cheiliúradh agus a chaomhnú. Ach ag an am céanna, is gá dúinn teachtaireachtaí éagsúla a chur amach, teachtaireacht nach ngéilleann do shúil na bhfear.
Is mó ná a n-áilleacht iad na cailíní agus na mná, agus tá siad cumasach agus láidir ar iliomad bealaí. Is mithid a scéalta a insint ar bhealach nua ina dtabharfar léargas ceart orthu mar eiseamláirí feimineacha.
