Na hailt is mó léamh ar NÓS in 2020
Tá deireadh na bliana 2020 ag druidim linn – ar deireadh thiar thall – agus é in am ag súil siar a chaitheamh ar na hailt is mó a tharraing aird léitheoirí NÓS i gcaitheamh na bliana. Ainneoin a uafásaí is a bhí an bhliain d’fhormhór na ndaoine in Éirinn agus ar fud na cruinne, bhí bliain an-mhór ag NÓS féin agus beidh tuairisc iomlán againn ar an méadú as cuimse a tháinig ar líon na léitheoirí ar an suíomh Lá Caille.
Thosaigh go leor scríbhneoirí nua ag scríobh dúinn i mbliana – ár gcolúnaí ollscoile Domhnall Ó Braonáin, mar shampla — agus bhain muid triail as rudaí nua ar nós ranganna ceardaíochta le Gearóidín McEvoy. Tá súil againn gur thaitin an t-ábhar a cuireadh ar fáil: idir ailt, fhíseáin, chartúin agus eile lenár léitheoirí ar fad i mbliana, agus tá súil againn go mbeidh sé d’acmhainn againn leanstan orainn in 2021.
30. Cré na Cille curtha ar fáil saor in aisce mar ríomhleabhar ag Cló Iar-Chonnacht
Nuair a fógraíodh an chéad dianghlasáil i mí Mhárta na bliana seo, b’éigean siopaí leabhar na tíre a dhúnadh. Ba bhuille mór é do shiopaí beaga ar nós An Siopa Leabhar i mBaile Átha Cliath, an Cheathrú Póilí i mBéal Feirste agus do na tithe foilsitheoireachta féin fud fad an oileáin. Ach i mí Aibreáin bheartaigh Cló Iar-Chonnacht ar an Spidéal i gCois Fharraige “tacú le léitheoirí na Gaeilge atá sa mbaile faoi láthair” agus ríomhleabhar amháin a chur ar fáil saor in aisce gach seachtain idir Aibreán agus Meitheamh. Thosaigh siad leis an leabhar is mó cáil i saol na Gaeilge – Cré na Cille le Máirtín Ó Cadhain.
29. Is é a ainm an ghné fhéiniúlachta is bunúsaí atá ag duine
Scríobh Gearóidín McEvoy i mí Mheán Fómhair faoin taithí phearsanta le hainm Gaeilge a bheith uirthi, in Éirinn agus thar lear, agus faoin taighde atá ar bun aici ar an ábhar céanna dá PhD. Phléigh Gearóidín an choimhlint idir an fhéiniúlacht phearsanta agus an fhéiniúlacht a “bhrúnn an tsochaí ar an duine aonair” chomh maith le cás na ndaoine bodhra in Éirinn, daoine trasinscneacha a bhíonn ag streachailt leis an deadnaming agus, ar ndóigh, cás na ndaoine a bhfuil ainm Gaeilge orthu.
28. An cuimhin leat nuair a chan Kate Bush as Gaeilge?
Bhí an ceoltóir aitheanta Dónal Lunny faoi agallamh ag Ryan Tubridy ar RTÉ Radio One i mí Lúnasa nuair a thug sé chun cuimhne an tréimhse a chaith i dteannta an amhránaí cháiliúil as Sasana Kate Bush – agus í ag múineadh na Gaeilge di! Mar a tharlaíonn sé, bhí a fhios ag léitheoirí NÓS cheana féin faoin gceangal atá ag Cáit Bhúiséir leis an nGaeilge mar gheall ar alt a foilsíodh ar an suíomh in 2018 faoina seanuncail, Pádraig Ó Dálaigh, a bhí ina Ard-Rúnaí ar Chonradh na Gaeilge in 1915.
27. Bronntanais don Ghael i do shaol – liosta mór moltaí don Nollaig
Bhí sraith alt againn níos túisce an mhí seo ó scríbhneoirí éagsúla le cabhrú lenár léitheoirí earraí Éireannacha – agus sa chás seo Gaelacha – a cheannach an Nollaig seo. Bhí feachtas mór ann tacú le siopaí beaga Éireannacha a bhí ag streachailt go mór le linn na paindéime, agus tá súil againn gur chabhraigh na hailt a bhí againne leo. Ba í Niamh Ní Shúilleabháin – nó ‘Déan Féin É’ mar is fearr aithne uirthi ar na meáin shóisialta – a chuir an liosta seo de bhronntanais Ghaelacha le chéile.
26. 8 scannán iontacha Éireannacha ar Netflix don Choraintín Mór
Is deacair cuimhneamh ar gach sraith Netflix a chonaic muid ó thús na paindéime: Tiger King? Space Force? The Queen’s Gambit? Ratched? Gan chaint ar na scannáin fhaisnéise ar nós 13th, ceoldrámaí ar nós Hamilton agus, ar ndóigh, na scannáin agus sraitheanna go léir a bhí ar Disney+ nuair a seoladh an tseirbhís sin in Éirinn. Ach chuir Eoin Ó Dubhghaill an liosta breá seo le chéile de na scannáin is fearr a rinneadh in Éirinn atá ar fáil ar Netflix – ar bhreathnaigh tú féin ar aon cheann acu?
25. Léarscáil Tolkien-each Ghaeilge d’Éirinn cruthaithe ag Lord of Maps
D’fhoghlaim go leor againn ceird nó scil nua agus muid faoi dhianghlasáil, thosaigh daoine eile spóirt nua, agus bhunaigh daoine eile fós comhlachtaí nua. Ar dhuine de an fiontraithe sin bhí Isaac Dushku as Utah i Stáit Aontaithe Mheiriceá, a chuir tús lena fhiontar Lord of Maps. Tharraing Isaac léarscáil d’Éirinn i stíl aitheanta JRR Tolkien, ach níos fearr fós, chuir sé leagan i nGaeilge ar fáil freisin! Dúirt Isaac linn i ndiaidh dúinn an t-alt seo a fhoilsiú gur ceannaíodh níos mó den leagan Gaeilge sin ná mar a ceannaíodh de léarscáil ar bith eile a bhí déanta aige go dtí sin. Seo an chéad alt faoi léarscáileanna atá ar liosta na bliana seo, ach tá i bhfad níos mó le teacht…
24. 6 bhotún choitianta sa Ghaeilge
Bíonn an t-alt seo, a scríobh le cúnamh ó fhoireann Ghaelchultúir in 2015, i measc na n-alt is mó léamh bliain i ndiaidh bliana – agus údar maith leis sin! Seo samplaí de na botúin is mó a chloiseann teagascóirí Ghaelchultúir ó fhoghlaimeoirí Gaeilge agus moltaí chun feabhais don té ar mhaith leis feabhas a chur ar a chuid scileanna teanga féin.
23. Amhrán na hAoine: Amhrán na nGael
Alt eile ón gcartlann: foilsíodh an t-agallamh seo le Méabh Ní Bheaglaoich den chéad uair in 2017, ach bhí sé i mbéal an phobail arís i mbliana. Amhrán fuinniúil máirseála lán ceoil agus reacaireachta é ‘Amhrán na nGael’ ina nglaoitear ar Ghaeil na tíre cuimhneamh ar an saibhreas teanga agus cultúir atá ionainn go smior. Labhair Méabh linn san agallamh seo faoi chúlra agus teachtaireacht an amhráin. Ná dearmad go mbeidh albam nua ag Méabh san Athbhliain!
22. FÍSEÁN: Gruaig na mBan Dubh le Wuraola Majekodunmi
Tá Ola ar dhuine de na scríbhneoirí nua a thosaigh ag scríobh do NÓS i mbliana agus tá an-áthas orainn go bhfuil sí linn! Rinne sí an físeán seo lenár stiúrthóir físeán Gráinne Holland bunaithe ar mhír a scríobh dí do Meascra Ón Aer, clár a bhí ag Marcus Ó Conghail ar RTÉ Raidió na Gaeltachta. Foilsíodh na míreanna cainte a thug daoine éagsúla uathu ar an gclár i leabhar dar theideal céanna, agus thaitin an leagan físeáin seo den mhéid a scríobh Ola faoi thábhacht ghruaig na mban dubh go mór libh. Faraor, spreag an dreas spreagúil cainte go leor ciníochais ar YouTube agus ar Twitter, ach ba chróga an aghaidh a thug Ola ar an ionsaí céanna.
21. Glórtha Gaeilge á lorg ag TCD
Bhí foireann an ionaid ABAIR i gColáiste na Tríonóide ag lorg glórtha i nGaeilge dá dtionscadal ‘Míle Glór’, agus súil acu córas aitheanta cainte ar nós na gcóras atá in úsáid do leithéidí Siri agus Alexa a chruthú don Ghaeilge. Bhí ‘míle glór’ uathu le go mbeadh an córas in ann gach cineál Gaeilge a aithint. Chruthaigh siad suíomh ar líne ar arbh fhéidir le duine ar bith abairtí Gaeilge a léamh os ard agus a gcuid taifeadtaí a uaslódáil – bealach maith leis an am a mheilt aimsir an Choraintín!
20. Léarscáil ‘Tiúb Londan’ curtha i nGaeilge
D’fhoilsigh garda traenach de chuid Ffestiniog & Welsh Highland Railways i dtuaisceart na Breataine Bige leagan Breatnaise de léarscáil an iarnróid faoi thalamh in London i mí Feabhra na bliana seo. Mí ina dhiaidh sin, chuir BC Mac Giolla Mhuire a leagan féin – i nGaeilge – den léarscáil ar fáil.
19. Iarrachtaí ar bun Gaelscoil a bhunú san Astráil
Tháinig grúpa cainteoirí Gaeilge le chéile in Victoria na hAstráil le scoil dhátheangach a éileamh ar údaráis oideachais na tíre sin. Seoladh achainí ar líne inar luadh an scoil Ghearmáinise atá ag feidhmiú in Melbourne cheana féin chomh maith le gluaiseacht na Gaelscolaíochta in Éirinn mar shamplaí den chineál scolaíochta a d’fhéadfaí a chur ar fáil san Astráil do chainteoirí Gaeilge atá sa tír.
18. Logainmneacha Shasana i nGaeilge
Léarscáil eile fós ar an liosta! An uair seo, ba é Eoin P Ó Murchú a chruthaigh. Is minic a bhítear ag caint ar na hathruithe a rinne na Sasanaigh ar logainmneacha na hÉireann le linn a réimis anseo, ach tá a mhalairt déanta ag Eoin P, agus é déanta go cliste aige, anseo. Idir shúgradh agus dáiríre a bhí Eoin agus é ag ‘aistriú’ logainmneacha Shasana go Gaeilge don léarscáil bharrúil seo.
17. Go raibh míle maith agaibh, a mhuintir na hÉireann – buíochas mór gafa ag muintir Navajo as síntiús as Éirinn
Ba í NÓS an chéad iris in Éirinn a thug tuairisc ar an scéal álainn seo aniar as Meiriceá i mí na Bealtaine, scéal a tuairiscíodh go forleathan i bhfad is i ngearr. Baineadh siar as an bpobal bundúchasach Navachóch agus Hóipeach i Meiriceá Thuaidh nuair a chonaic siad na mílte euro ag teacht as Éirinn chuig an leathanach tiomsaithe airgid a cruthaíodh le cabhrú le hiarrachtaí na bpobal in aghaidh an víris chorónaigh. Bailíodh os cionn sé mhilliún dollar tháinig na céadta mílte as Éirinn.
16. ‘An foclóir Béarla-Gaeilge is fearr atá ar fáil’ – léirmheas ar The Concise English-Irish Dictionary
Thosaigh an bhunobair ar The Concise English-Irish Dictionary chomh fada siar le 1999. Cuireadh an leagan digiteach An Foclóir Nua Béarla-Gaeilge ar fáil ar an suíomh foclóir.ie in 2013, agus ar deireadh thiar thall foilsíodh an leabhar mór trom seo i mí Lúnasa 2020. Bhí roinnt mhaith alt againn faoin bhfoclóir nua i gcaitheamh na bliana ach ba é an léirmheas a scríobh ár n-eagarthóir, Maitiú Ó Coimín, ar an saothar an t-alt ba mhó acu a mheall spéis na léitheoirí.
