Is fearr ‘cha’ ná ‘ní’ a úsáid – Eadar-Ghaelg IV
D’fhoilsigh mé roinnt smaointe ar ‘Eadar-Ghaelg’ cheana, córas nó comhairle a bhfuil mar aidhm aige cumarsáid ‘pan-Ghaeilge’ a éascú.
Tá an smaointeoireacht seo faoi thionchar mór na teanga chúnta Interlingua, teanga a thuigfeadh duine ar bith a bhfuil teanga rómánsach acu gan lá staidéir a dhéanamh uirthi agus a d’éascódh teagmháil idir mhuintir Laidine an domhain – dá dtabharfaí deis dó.
Déanta na fírinne, níor chaith mé ach ar a mhéid trí uair a chloig ag foghlaim Interlingua (bhí Iodáilis mheasartha agus Béarla agam roimhe) ach is doiligh smaoineamh gurbh fhéidir am a chaitheamh ar bhealach níos fearr.
Chaith mé roinnt laethanta i gcomhluadar Spáinneach ar na mallaibh agus rinne an trí uair a chloig sin go leor chun tuiscint na Spáinnise a éascú agus chun ligin dom mé féin a chur in iúl go pointe.
Tá cuid mhaith Interlingua ar fáil ar YouTube agus tá beagán de ar an aip foghlamtha Memrise chomh maith. Tá a leithéid ann agus ‘Eadar-Slavais’ lena chois ach ní heol dom mórán fúithi seo go fóill.
Tá mo chuid smaointe ar an ábhar seo ag éabhlóidiú de réir a chéile, de réir mar a fhoghlaimím níos mó faoi Ghaeilge na hAlban agus de réir mar a dhéanaim obair trí mheán na canúna seo. Deirtear liom go bhfuil ‘Gáidhlig lár na Srutha’ agam faoi am seo, agus ní miste é sin, seans gur leor é sin?
Go dtí seo, bhí na pointí a bhí idir lámh agam maidir le hEadar-Ghaelg measartha éasca – ach anois, bheadh cinntí móra le déanamh.
Ní vs cha
Is é ceann de na príomhcheisteanna ná, agus tá sé idir chasta agus shimplí, ar cheart an mhír dhiúltach ‘ní’ nó ‘cha’ a úsáid?
Is é ‘ní’ an leagan is údarásaí agus is clasaicí dar liom. Cé nach bhfuil ‘ní’ beo in Albain anois, thuigfeadh Albanach nó Manannach oilte sa teanga ‘ní’ go cinnte, seans nach dtuigfeadh gnáth-Ghael na croite é áfach.
Measaim go dtuigfeadh daoine ‘cha’ níos forleathana in Éirinn ná mar a thuigfí ‘ní’ in Albain agus i Manainn, mar gheall ar Raidió na Gaeltachta go príomha, agus tá údarás na staire aige fosta.
Tá / bhí sé le cloisteáil in Acaill, chuala mé ‘chan’ ag cainteoir dúchais Chonamara fiú (duine sna meáin, tá’s agat). Chomh maith leis sin baineadh úsáid choitianta as idir an Bhóinn agus Cnoc Fola tráth.
Agus, thar rud ar bith eile, tá ‘cha’ beo in Éirinn go fóill, baintear úsáid as i gcló, ar an aer, agus tá sé san fhoclóir, agus go dtí le déanaí bhí sé sa chaighdeán oifigiúil – cad sa diabhal eile atá uait?
Mar sin – cloígh le ‘cha’, sin a mholaim, mar mhír dhiúltach na hEadar-Ghaelg.
Uime sin:
Ní > Chan fheil. (deir ‘il’)
Ní raibh > Cha rabh (deir robh)
Ní dheachaigh > Cha deachaidh
Agus mar sin de.
An briathar ‘bí’
Is é an briathar ‘bí’ an ceann is tábhachtaí i dteanga ar bith. Smaoinigh ar cé chomh minic is a deir tú ‘tá mé’.
Ach seans go ndeir tú ‘táim’ nó ‘tháim’ go fiú. In Albain deir siad ‘tha mi’, i Manainn deirtear ‘ta mee’.
Sa chéad dul síos, cé go raibh foirmeacha táite (ar nós (a)táim, (a)táid) sa Ghaeilge Chlasaiceach, mar atá go fóill i nGaeilge na Mumhan, ar mhaithe le tuiscint is fearr na foirmeacha scartha a úsáid, measaim.
Thuigfeadh fear i gCléire ‘tá mé’ ach gach seans nach dtuigfeadh fear as Muile ‘tháim’, mar shampla.
‘Tha’ a deirtear in Albain, ‘tá’ a deirtear in Éireann de ghnáth (cé go bhfuil ‘thá’ le fáil go minic i gcúige Mumhan, go háirithe sa Rinn, agus corr-uair in Ultaibh fiú, i bhFánaid cuir i gcás) agus in Oileán Mhanann.
Cé ceann acu is fearr mar sin?
Sa chás áirithe seo bheinn ag moladh ‘tá’ a úsáid ach ní bheinn docht fiú – sílim gur féidir an dá rud.
Mar sin de, seo paraidím den bhriathar ‘bí’ san aimsir láithreach san Eadar-Ghaelg.
Tá mi*
Tá tú
Tá í**
Tá é**
Tá sibh
Tá sinn
Tá iad*
* Tá ‘mi’ roghnaithe agam óir measaim go dtuigfeadh Éireannach é níos furasta ná mar a thuigfeadh Albanach ‘mé’. Chomh maith leis sin, cluintear ‘mi’ in Éirinn ó am go ham i gCúige Mumhan, cloiseadh é in Reachraidh, i nGlinntí Aontroma agus in Inis Eoghain uair amháin den tsaol lena chois sin.
** Is fearr nós na hAlban agus Mhanann (agus Oileán Reachraidh) a leanúint maidir leis na forainmneacha de, is é sin le rá an fhoirm chuspóireach a úsáid i gcónaí. Cinnte, tá cuma aisteach ar sin dúinn in Éirinn – ach thuigfeadh Éireannach ‘Tá iad’ gan stró, muise cluintear a leithéid i dtuaisceart Thír Chonaill cibé ar bith
Bain triall as cibé ar bith agus cuir in iúl dom cad é mar a d’éirigh leat, le leithéid Zoom agus mar sin de, cén leithscéal atá agat?
Seo Eagrán IV den tsraith Eadar-Ghaelg: Comhtheanga na nGael le Ciarán Dunbar. Is féidir na heagráin eile a léamh anseo:
