Tá lámhscríbhinn Ghaeilge a breacadh i Londain níos nó ná céad go leith bliain ó shin agus a chuaigh amú ar scoláirí na Gaeilge beagnach 70 bliain ó shin tagtha chun solais arís i Meiriceá le déanaí.
Sna 1860idí agus é ag druidim i dtreo dheireadh a shaoil is ea a bhreac Tomás ‘an tSneachta’ Ó Conchubhair, scríobhaí, file agus táilliúir as iarthuaisceart Chorcaí, an lámhscríbhinn ‘nua’ seo atá tagtha chun solais. Bhí cuid mhór dá shaol caite ag Tomás an tSneachta i Londain faoin am sin ach lean sé de bheith ag cóipeáil lámhscríbhinní Gaeilge agus de bheith ag cumadh filíochta i nGaeilge le linn na mblianta fada a chaith sé i Sasana Victoria.
Foilsíodh cnuasach beag dá chuid filíochta sa bhliain 1953 arna chur in eagar ag Eibhlín Ní Dhonnchadha agus thug an tOllamh Meidhbhín Ní Úrdail cuntas ar na lámhscríbhinní a bhreac sé roinnt bheag blianta ó shin chomh maith. Tá formhór mór na lámhscríbhinní a ghraf sé le linn a thréimhse i Londain anois ar coimeád i leabharlanna in Éirinn.
Ach bhain mistéir ar leith le lámhscríbhinn amháin dár bhreac Tomás ‘an tSneachta’ nár soiléiríodh go dtí anois. Is é sin an t-aistriúchán Gaeilge a rinne sé den chéad chuid den dán fada Paradise Lost, dán a chum an file Sasanach John Milton sa dara leath den seachtú céad déag. Rinneadh an lámhscríbhinn a mhicreascannánú sna 1950idí nuair a bhí sí i seilbh Robert Barry, díoltóir leabhar in New Haven, Connecticut. Cuireadh an miceascannán i dtaisce sa Leabharlann Náisiúnta i mBaile Átha Cliath ach ní raibh a fhios ag duine ar bith céard a bhain don lámhscríbhinn féin ina dhiaidh sin.
Is é an Dr Peadar Ó Muircheartaigh as Ollscoil Dhún Éideann a bhfuil spéis ar leith aige i lámhscríbhinní na Gaeilge a chuaigh sa tóir ar an lámhscríbhinn agus a d’aimsigh an leabhar lámhscríofa in Ollscoil Illinois i gceartlár Mheiriceá.
“Bhí a fhios gur i seilbh Robert Barry in New Haven Connecticut a bhí an lámhscríbhinn ag tús na 1950idí nuair a rinneadh micreascannánú uirthi ach ní raibh a fhios ag aon duine cérbh é Barry nó céard a bhain don lámhscríbhinn ina dhiaidh sin. Glacadh leis go raibh an lámhscríbhinn caillte ó shin. Nuair a fuair mé amach go mba dhíoltóir leabhar é Barry, fuair mé amach freisin go raibh an-spéis aige i saothar John Milton, an file Sasanach a chum Paradise Lost sa seachtú céad déag,” a deir Ó Muircheartaigh.
Tar éis dó taighde a dhéanamh ar Robert Barry, fuair Ó Muircheartaigh amach go raibh Barry fostaithe ag daoine in Ollscoil Illinois Urbana-Champaign chun leabhair luachmhara a bhain le Milton – idir leabhair chlóite agus lámhscríbhinní – a bhailiú agus a cheannach thar ceann Ollscoil Illinois. Leabhair agus lámhscríbhinní Béarla a bhí sa mhórchuid, ach bhí lámhscríbhinn Ghaeilge amháin ina measc chomh maith.
“Nuair a thuigeas an bhaint a bhí ag Barry le hOllscoil Illinois thuig mé láithreach go raibh seans an-mhaith ann gur ansin a bhí an lámhscríbhinn Ghaeilge seo nár chualathas trácht uirthi le beagnach 70 bliain.”
Is iomaí lámhscríbhinn Ghaeilge a tugadh go Meiriceá san am a caitheadh agus tá bailiúcháin mhóra in Ollscoil Harvard, in Ollscoil Notre Dame agus i Leabharlann Huntington California, ach níl ach ceann amháin in Ollscoil Illinois. Tá an lámhscríbhinn seo eisceachtúil ar ábhar eile, chomh maith, ó tharla gur breacadh i Londain í.
Mar a mhíníonn Ó Muircheartaigh san alt ‘Paradise lost and found: The story of an Irish manuscript in Illinois’ a foilsíodh an tseachtain seo caite ar an North American Journal of Celtic Studies, is é a tharla gur bronnadh an lámhscríbhinn ar an Athair Eoghan Ó Gramhnaigh cúpla mí sula ndeachaigh Ó Gramhnaigh go Meiriceá sa bhliain 1894. Is dócha gur thug Ó Gramhnaigh an lámhscríbhinn leis agus go bhfuil sí i Meiriceá ó shin.
Tá stair fhada úinéireacht na lámhscríbhinne rianaithe siar chuig an scríobhaí ag Ó Muircheartaigh: Ba é an sagart eile, James O’Laverty, staraí agus fear mór lámhscríbhinní as Co. an Dúin a bhronn an lámhscríbhinn ar an Athair Ó Gramhnaigh sna 1890idí. Cheannaigh O’Laverty an lámhscríbhinn sin agus roinnt lámhscríbhinní eile nuair a díoladh leabharlann Sheáin Uí Dhálaigh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1878. Ba chara leis an scríobhaí é Seán Ó Dálaigh agus go deimhin bhíodh Ó Dálaigh agus Tomás ‘an tSneachta’ ag cur litreacha agus leabhair chuig a chéile go minic.
