Tá fianaise nua faoi bhás Aodha Rua Uí Dhomhnaill, taoiseach agus laoch mór na nGael, tagtha chun solais i gcartlann sa Spáinn.
Nuair a fuair sé bás i 1602 sa Spáinn, bhí Prionsa Thír Chonaill ar a bhealach le brú a chur ar Rí Pilip III tacaíocht mhíleata agus airgid a chur ar fáil le theacht i gcabhair ar Éirinn forlámhas Shasana anseo a bhriseadh tar éis Chath Chionn tSáile.
Ba i gCaisleán Simancas, 200 ciliméadar siar ó thuaidh ó chathair Madrid, a bhásaigh Ó Domhnaill.
I gcartlann an chaisleáin sin a tugadh suntas le gairid do cháipéis, atá os cionn 420 bliain d’aois, a chuireann leis an easaontas seanbhunaithe faoi chúis bháis Uí Dhomhnaill.
Tugadh le fios sna tuairiscí oifigiúla ag an am gur bás nádúrtha a fuair Aodh Rua de bharr péist ribíneach ina bholg ach bhí tuairimíocht láidir ann gurb amhlaidh gur tugadh nimh don phrionsa óg agus go raibh lámh ag an ngníomhaire James Blake sa scéal.
Léiríonn an cháipéis méid an amhrais a bhí ar údaráis na Spáinne an uair sin faoi na cúiseanna go raibh gníomhaire agus spiaire de chuid Shasana, James Blake, as Gaillimh ó dhúchas, sa taobh sin tíre ag an am. Bhíothas in amhras go háirithe faoin gcaidreamh a bhí ag Blake le George Carew, ceannaire na Sasanach i gCúige Mumhan. Bhí scéala ann gur ghlac Blake mionn dílseachta do Carew agus go gur mhóidigh an Gaillmheach go rachadh sé chun na Spáinne chun Aodh Rua a mharú.
Chaith Aodh Rua Ó Domhnaill 16 lá ag saothrú an bháis i gCaisleán Simancas agus b’ansin, agus é ar leaba a bháis trí lá sular cailleadh é, a dheachtaigh sé a uacht agus tiomna deiridh i nGaeilge.
D’aistrigh a Athair faoistine Flaithrí Ó Maolchonaire focail an phrionsa go Spáinnis don nótaire oifigiúil a chláraigh iad sa teanga sin.
Tá an uacht agus an tiomna deiridh sin ó chartlann Chaisleán Simancas aistrithe ar ais go Gaeilge ag an scoláire, an Dr Eithne Ní Ghallchobhair, agus é foilsithe den chéad uair in eagrán na míosa seo de Comhar. Tá uacht agus tiomna deiridh Aodha Rua foilsithe mar chuid de thuairisc speisialta ón Spáinn faoi bhás Aodha Rua, tuairisc atá foilsithe in eagrán na míosa seo den iris Comhar.
Cuireadh spéis go hidirnáisiúnta i gcás Aodha Rua Uí Dhomhnaill dhá bhliain ó shin de bharr na n-iarrachtaí móra a rinne seandálaithe a thaisí a aimsiú san áit ar adhlacadh é i Mainistir na bProinsiasach i gcathair Valladolid, atá 17 ciliméadar ó Simancas, láthair ar a bhfuil craobh de bhanc Santander suite anois. Cé gur aimsíodh cnámharlaigh a bhain le 20 duine ansin níor aimsíodh go dtí seo taisí laoch mór na nGael. Rinneadh athléiriú drámatúil anuraidh ar an tsochraid ríoga a d’eagraigh Rí na Spáinne ina onóir ag an am, ócáid a bhí ag teacht lena ghradam mar phrionsa.
Dá n-aimseofaí na taisí anois ba cheart go dtabharfaí ar ais go hÉirinn iad agus go ndéanfaí é a athadhlacadh i dTír Chonaill, dar leis an staraí Hugo O’Donnell, ceann feadhna Chlann Uí Domhnaill sa lá atá inniu ann.
Duine d’uasalaicme na Spáinne é Hugo O’Donnell a bhfuil an teideal Duque de Estrada, 7ú Diúc Tetuán air. Ba cheart an t-athadhlacadh sin a dhéanamh ar bhonn na staire in ainneoin gur iarr Aodh Rua féin ina uacht agus tiomna deiridh gur i Mainistir na bProinsiasach i gcathair Valladolid a chuirfí é, a dúirt sé in agallamh le Comhar.
Tá cumann cairdis in Valladolid ag beartú leanúint den chuardach agus tá dlús curtha acu le ceangal a bhunú idir an láthair inar adhlacadh Ó Domhnaill i Valladolid agus a chontae dúchais Dún na nGall.
Tá teagmháil déanta acu le Comhairle Contae Dhún na nGall agus iad ag iarraidh comhcheangal cairdis a dhéanamh idir Valladolid agus Leifear, an baile inar saolaíodh Aodh Rua. Táthar ag iarraidh freisin go nochtfaí leac chuimhneacháin ina onóir ansin san áit ar saolaíodh é. Tá leac dá leithéid cheana féin ar bhalla Chaisleán Simancas, an t-aon chomhartha poiblí amháin atá ar an chaisleán, atá ansin ón 15ú aois.
Tá spéis freisin ag an Chumann Easpáinneach-Éireannach agus lucht cartlainne Chaisleán Simancas uacht agus tiomna deiridh Aodha Rua a chur ar taispeáint go sealadach i nDún na Gall.
Rinne an cumann céanna teagmháil chomh maith leis an Aire Cultúir agus Turasóireachta, Catherine Martin agus le hArd-Mhéara Bhaile Átha Cliath, Daithí de Róiste, ag moladh go gcuirfí plaic chuimhneacháin ar Chaisleán Bhaile Átha Cliath mar aitheantas do ghaisce Uí Dhomhnaill nuair a d’éalaigh sé féin agus beirt chomhghleacaithe as príosún ansin i Nollaig na bliana 1591, an t-aon uair gur éalaigh aon príosúnach ón áit.
Dúirt an t-údar agus iarChoimisinéir Teanga Seán Ó Cuirreáin, a bhí ar dhuine de na hiriseoirí a scrúdaigh cáipéisí a bhain le hAodh Rua i gcartlann Chaisleán Simancas le gairid, go raibh sé suimiúil gur i nGaeilge a dheachtaigh Aodh Rua an uacht agus an tiomna deiridh.
“Tá muid ag caint ar 422 bliain ó shin, tráth a raibh Éire a bheag nó a mhór ar fad ina Gaeltacht,” a dúirt sé le Tuairisc.
“Luaitear san uacht go raibh neart eile cruinnithe thart ar leaba a bháis a raibh Gaeilge ar a dtoil acu, athair faoistine an phrionsa, sagart agus ábhar sagairt, dochtúir agus tuilleadh nach iad agus iad ar fad ábalta a dheimhniú mar fhinnéithe go raibh aistriúchán cruinn déanta ar fhocail an phrionsa,” a dúirt sé.
Dúirt Ó Cuirreáin gur léir go bhfuil ceachtanna suimiúla staire le foghlaim ón tiomna agus ón uacht deiridh agus go léirítear ansin ar bhealach coscrach nach “ag díriú go hiomlán ar a anam a shlánú” a bhí Aodh Rua ar leaba a bháis ach “ag déanamh imní faoin chinniúint a bhí i ndán d’Éirinn agus do réimeas na nGael”.
Mar seo a d’aistrigh Eithne Ní Ghallchobhair an sliocht sin ina bhfuil tagairt do chinniúint na dtaoiseach Gaelach agus a gcaidreamh le húdaráis Shasana do Comhar:
Idir an dá linn, impím ar an Rí fóirithint agus buíon saighdiúirí ina neart a sheoladh go hÉirinn chuig an Tiarna Ó Néill agus chuig mo dheartháir sula gcluineann siad fógra mo bháis. Muna ndéanfar seo caillfear iad, nó a luaithe agus a chluinfear an scéala, gluaisfidh siad uilig go léir faoi dheifir agus faoi phriacal chun socrú síochána a dhéanamh leis na Sasanaigh. Siocair go raibh a ndóchas go léir ag brath ar an fhóirithint a bhí mise le bronnadh orthu, chuirfeadh litir, mar aon le fortacht ón Rí, misneach agus meanman iontu sula bhfaigheadh siad fógra m’fhoircinn.
Is féidir an tuairisc speisialta ón Spáinn leis na hiriseoirí Sean Ó Cuirreáin agus Breandán Delap, chomh maith le leagan Eithne Ní Ghallchobhair d’uacht agus tiomna deiridh Aodha Rua, a fháil in eagrán mhí Eanáir de Comhar atá le ceannach anois i siopaí leabhar áirithe nó ar líne anseo.
